Strona Główna › Pytania i dylematy › Religijność a duchowość, czyli jaka jest różnica między religią a duchowością?

Jaka jest różnica pomiędzy religią a duchowością? | Fot. Pixabay

Religijność a duchowość, czyli jaka jest różnica między religią a duchowością?

Religijność a duchowość – choć to może się wydawać zaskakujące, oba pojęcia niekoniecznie muszą być ze sobą związane. Istnieją poważne różnice pomiędzy religią a duchowością. Chociaż wielu ludzi próbuje owe różnice zrozumieć, często dochodzi na tym tle do nieporozumień.

Spis treści

Duchowość i religijność – zwykle używamy tych słów jako synonimów, ale w rzeczywistości ich znaczenie bardzo się od siebie różni.

Jest to temat, który dotyka naszego życia w najgłębszy możliwy sposób. Zarówno bowiem religia, jak i duchowość stanowią jedną z najważniejszych sfer ludzkiej egzystencji. Decydują o tym, jak przeżywamy swoje życie, dokąd zmierzamy i w jaki sposób realizujemy cele.

Od religijności i duchowości zależy bardzo dużo. Naprawdę bardzo dużo.

Religia a duchowość

Człowiek nie musi być religijny, aby być uduchowionym. To zdanie jest przez jednych krytykowane, a przez innych powtarzane niczym magiczne zaklęcie.

Wiele osób uważających się za głęboko uduchowione nie jest związanych z jakąkolwiek formą tradycyjnych praktyk religijnych. Oczywiście pojęcia religii i duchowości są zasadniczo ze sobą powiązane, jednakże istnieją między nimi pewne różnice.

Dość istotne różnice, moim skromnym zdaniem.

Człowiek religijny

Religia została stworzona przez ludzi potrzebujących określonego kodeksu moralnego i systemu wierzeń, który stanowiłby swoisty fundament oraz źródło zasad. Mniej chwalebnym powodem powstawania religii jest też pragnienie niektórych jednostek do zyskania władzy nad innymi (nie bójmy się tego przyznać).

Oczywiście religie powstają również na podstawie szczerych poszukiwań duchowych.

Zwykle wygląda to tak, że ktoś poświęca całe życie na odkrywanie prawdy o naturze wszechświata i człowieka, a jego ustalenia stają się fundamentem wierzeń innych ludzi, którzy postanawiają za takim odkrywcą podążyć – przyjmują jego nauki jako zasady kształtujące światopogląd.

W ten sposób powstaje wspólnota ludzi wyznających wiarę w mniej lub bardziej jednolity system wartości.

Bycie człowiekiem religijnym oznacza więc przynależność do określonej grupy religijnej. Istnieje bardzo dużo takich wspólnot. Choć różnią się od siebie w wielu aspektach, możemy wyróżnić kilka cech charakterystycznych dla wszystkich:

• oddawanie czci bóstwu lub bóstwom (ewentualnie jakiejś innej świętej istocie);
• odprawianie wyraźnie określonych obrzędów, często mających na celu przebłaganie bóstwa lub nawiązanie z nim bezpośredniego kontaktu;
• istnienie hierarchii osób wtajemniczonych (np. kapłanów) odprawiających rytuały dla ogółu wyznawców, pełniących rolę kierowniczą wobec pozostałych członków wspólnoty i nadzorujących jej funkcjonowanie;
• uznawanie własnych poglądów za jedynie słuszne i odrzucanie wszelkich faktów (np. naukowych), które przeczą wyznawanym wartościom;
• krytyka materialnego świata jako złego lub przeklętego i traktowanie innego świata (duchowego) jako lepszego – wyznawcy najczęściej wierzą w to, że ich najważniejszym zadaniem jest uwolnienie się ze świata doczesnego;
• praca wyznawców nad własnym rozwojem wewnętrznym w oparciu o zasady moralne, które stanowią trzon wierzeń danej religii.

Człowiek uduchowiony

Duchowość odnosi się bezpośrednio do wewnętrznej esencji każdego człowieka. Osoby określające siebie mianem uduchowionych to ludzie pracujący nad własnym rozwojem i świadomi faktu, że świat fizyczny nie jest wszystkim, co istnieje.

Dowiedz się więcej: Uniwersalna duchowość, czyli ekscytująca podróż w głąb siebie.

Człowiek uduchowiony stara się opierać swoje działania raczej na wiedzy i faktach niż na wierze. Jego praktyka może mieć różnoraki charakter, całkowicie niezwiązany z żadnym wyznaniem religijnym.

Pamiętajmy, że duchowość ma charakter uniwersalny – jest taka sama dla wszystkich ludzi. Niezależnie od kultury czy kraju (a także wyznawanej religii) pewne prawdy są wspólne i ponadczasowe.

Sposoby praktykowania duchowości różnią się między sobą z powodu wpływu tradycji, kultury i nauki. Sam rdzeń duchowości jednak się nie zmienia.

Bycie człowiekiem uduchowionym charakteryzuje się:

• pragnieniem poznawania siebie i całego świata w oparciu o weryfikowalne fakty oraz zdrowy rozsądek;
• tolerancją wobec ludzi o innych poglądach;
• szczerym zaangażowaniem w pracę nad sobą – nie po to, by zyskać jakąś nagrodę (np. w Raju), lecz z czystej chęci bycia najlepszą wersją siebie;
• intelektualną i emocjonalną wolnością;
• samowystarczalnością w poszukiwaniach duchowych;
• otwartością na nowe idee oraz odkrycia naukowe (oparte na faktach, a nie na przekonaniach).

Religijność i duchowość – podstawowe różnice

Ludzie postrzegają religię i duchowość jako jedną i tę samą „rzecz”. Tymczasem pojęcia te różnią się od siebie dość mocno.

Nie sposób w internetowym artykule opisać wszystkich aspektów owych różnic, więc przedstawię kilka najważniejszych kwestii, na które warto zwrócić uwagę.

1. Organizacja

Religia jest związana z konkretną doktryną i (zazwyczaj) sformalizowaną organizacją (np. Kościoły). W przypadku duchowości jest odwrotnie. Praktykuje się ją na poziomie osobistego doświadczenia. Człowiek uduchowiony nie musi być związany z żadną grupą religijną.

Organizacja religijna tworzy system restrykcyjnych zasad, których strzeże. Nie pozwala nikomu postępować ani myśleć inaczej. Odpowiednie przekonania są wpajane od najmłodszych lat – wyznawcy religijni uczą swoje dzieci posłuszeństwa i pełnej akceptacji własnych wierzeń. Wszelkie odstępstwa od normy spotykają się z silną reakcją (zazwyczaj negatywną).

Tymczasem osobista praktyka duchowa nie odbywa się w ramach żadnych struktur organizacyjnych. Co prawda można przyłączać się do różnych nauczycieli czy ugrupowań, ale zazwyczaj jest to sytuacja przejściowa. Duchowy poszukiwacz prędzej czy później idzie dalej swoją własną ścieżką.

Dowiedz się więcej: Sekta – jak się przed nią uchronić?

2. Regularne czynności

Zarówno religia, jak i duchowość przejawiają się w regularnie wykonywanych czynnościach. Można by sądzić, że są w tym do siebie bardzo podobne. Istnieje jednak poważna różnica w charakterze podejmowanych czynności.

Cechą charakterystyczną religii są rytuały, przez które wpływa ona na życie wyznawców. Mogą to być spotkania w określonym czasie (np. Msza Święta) albo wykonywanie konkretnych czynności (modlitwa, spowiedź, studiowanie świętego tekstu). Część rytuałów nie ma na celu rozwoju duchowego wyznawców, lecz podporządkowanie ich zwierzchnikom religijnym. Oczywiście żaden kapłan tego nie przyzna.

W praktyce duchowej rytuały nie są koniecznością. Pojawiają się z indywidualnej potrzeby (np. jako nawyki), ale zazwyczaj ludzie praktykujący duchowość starają się unikać tego, co może ograniczać ich rozwój.

Dowiedz się więcej: Jak odróżnić prawdziwego mistrza od fałszywego?

3. Pośrednicy

W religiach istnieje szczególny rodzaj ludzi – pośredników pomiędzy wyznawcami a różnie pojmowanym wyższym poziomem duchowym (np. Bogiem).

Tymczasem w prawdziwej duchowości nie ma miejsca na pośredników. Oczywiście człowiek uduchowiony również musi skądś czerpać wiedzę. Najczęściej korzysta z pomocy różnego rodzaju nauczycieli lub sięga po książki.

Różnica polega na tym, że człowiek religijny przyjmuje nauki w pełni i nie podważa ich. Natomiast w duchowości chodzi o ciągłe analizowanie, sprawdzanie, szukanie potwierdzenia wszystkich zdobywanych informacji.

Można powiedzieć, że prawdziwa duchowość przypomina nieco badania naukowe. Każda informacja musi bowiem zostać zweryfikowana – nie jest przyjmowana „na wiarę”.

W duchowości nie ma więc mowy o tym, by pośrednik stał się autorytetem o niepodważalnych opiniach. Jego słowa można (a nawet trzeba) samodzielnie przeanalizować i poszukać nań potwierdzenia w rzeczywistości obiektywnej, czyli dotyczącej wszystkich w równym stopniu.

Dowiedz się więcej: Zaufanie do siebie – bądź własnym mistrzem.

4. Indywidualizm

W religii niezbędne jest utrzymywanie jednolitych, dużych grup, by podtrzymać kult, natomiast w duchowości korzysta się raczej z indywidualnej medytacji oraz codziennej praktyki.

Religia jest więc masowa i często broni się przed swobodnym myśleniem swoich wyznawców. Dominuje tutaj psychologia tłumu, a za tym idzie brak zdolności obiektywnej oceny faktów.

Fundamentem prawidłowej praktyki duchowej jest samodzielne poszukiwanie odpowiedzi na najważniejsze pytania dotyczące ludzkiego życia, wszechświata i całej reszty.

Przypomina to bardziej postępowanie starożytnych filozofów bądź mędrców, a nie ludzi zadowalających się powszechnie panującymi poglądami. Człowiek uduchowiony to poszukiwacz – nie jest owieczką podążającą bezrefleksyjnie za swoim pasterzem.

Przeczytaj też: Myśleć jak mędrzec, czyli 10 sposobów na zdobycie mądrości.

5. Istoty nadprzyrodzone

Religia zazwyczaj postuluje związek człowieka z jakąś nadprzyrodzoną istotą (np. Bogiem), duchowość natomiast opiera się raczej na poznawaniu ludzkiej natury. Może odwoływać się do istoty wyższego rzędu, ale tylko jako do pewnego wzoru do naśladowania lub idei o charakterze etycznym.

W doktrynach religijnych na pierwszym miejscu stawia się zazwyczaj Boga lub inny byt nadprzyrodzony. Tymczasem w prawdziwej duchowości przedmiotem troski jest człowiek.

Większość religii przekonuje, że ludzie są istotami podrzędnymi, grzesznymi i w jakiś sposób ułomnymi. W efekcie wyznawcy muszą pracować nad sobą po to tylko, by udowodnić własną wartość i zasłużyć na nagrodę duchową (oferowaną przez wyższe byty duchowe).

Wszelkie nauczanie opierające się na wierze w nadprzyrodzone byty, siły lub objawienia jest religią, a nie duchowością.

Jeśli więc ktoś opowiada o swoich kontaktach ze światem duchowym, istotami z innych wymiarów lub też o doświadczeniach mistycznych, nie propaguje prawdziwej duchowości, lecz kolejny system wierzeń. Nawet jeśli stara się przekonać, że jego nauki nie są religią.

Przeczytaj też: Zabobony kontra rozwój duchowy.

6. Odpowiedzialność

Religia może być skutecznym narzędziem duchowej praktyki, ale to bardzo trudne. Najczęściej stanowi bowiem swoisty „produkt zastępczy”, zwalniając ludzi z poczucia odpowiedzialności za własne życie oraz praktykowanie prawdziwej duchowości.

We wspólnotach religijnych dochodzi do przerzucenia odpowiedzialności za osiągnięcie ostatecznego celu (np. zbawienia, oświecenia) na kogoś innego – kapłanów, zbawiciela etc. Oni są tymi, którym należy się posłuszeństwo. Dopiero wówczas można liczyć na duchowy sukces.

W duchowości jednak o to nie chodzi. Celem praktyki duchowej jest praca nad sobą, a nie czekanie, aż ktoś za nas „wykona całą robotę”.

Co gorsza, religie przekonują, iż istnieją jakieś tajemne siły, które są odpowiedzialne za niegodziwe postępki człowieka oraz całe zło istniejące na świecie. W efekcie wielu wyznawców oczekuje wybaczenia w zamian za wykonanie określonych rytuałów (np. spowiedź).

Tymczasem człowiek uduchowiony wie, że za wyrządzone krzywdy sam musi odpokutować i zadośćuczynić. Nie będzie unikał odpowiedzialności za własne czyny, zwalając winę na jakiekolwiek „siły nieczyste”.

Warto przeczytać: Co to znaczy być odpowiedzialnym?

7. Standaryzacja

Związki wyznaniowe są wspólnotami osób wierzących w określone idee. Dąży się w nich do ujednolicenia myślenia i postępowania wszystkich ich członków. Wszelkie odstępstwa od przyjętych zasad są niemile widziane; często wręcz piętnowane i w dotkliwy sposób karane.

Elementem standaryzacji religijnej jest całkowite podporządkowanie wyznawców, które najczęściej przejawia się w ograniczaniu swobody myślenia – przynajmniej o kwestiach wyjątkowo ważnych z punktu widzenia danej religii.

Z kolei duchowość jest zjawiskiem całkowicie indywidualnym, dzięki czemu nie ma mowy o żadnych intelektualnych ograniczeniach, chyba że wynikają one z własnych zasobów i możliwości (lub zwyczajnej ludzkiej przyzwoitości). Nie ma tutaj jednak obowiązku ślepego podporządkowania się zasadom przyjętym przez kogoś innego.

Przeczytaj też: Strzeż się opętania!

8. Bezpieczeństwo

Religia daje swoim wyznawcom solidne wsparcie, poczucie wspólnoty i bezpieczeństwa – między innymi poprzez oferowanie gotowych odpowiedzi na wiele pytań np. o cierpienie, życie po śmierci.

Kościoły i kapłani bardzo dużo czasu poświęcają opiece nad wyznawcami. Koncentrują się przy tym nie tylko na duchowych aspektach życia wiernych, ale także fizycznych. Kościoły często zajmują się pomocą potrzebującym, dystrybuując między nich żywność, ubrania czy leki (np. Caritas).

W osobistej praktyce duchowej trzeba liczyć przede wszystkim na siebie samego. Nawet działając w grupie, ostatecznie trzeba samemu przeanalizować wszelkie posiadane informacje. Nie można ślepo polegać na czyichś opiniach, ponieważ to kłóciłoby się z samą ideą rozwoju duchowego.

Poczucie bezpieczeństwa człowiek uduchowiony musi zapewnić sobie samodzielnie. Oczywiście może to zrobić, lecz w początkowej fazie praktyki duchowej jest to dość trudne.

Dowiedz się więcej: Czy duchowości należy się bać?

9. Duchowe cele

Zarówno religijność, jak i duchowość odnoszą się do ludzkiego pragnienia odnalezienia wewnętrznego spokoju lub Boga, ale używają innej terminologii i sposobów osiągania celów. Różnią się również rozłożeniem priorytetów.

Religijność:

• Osobiste cele religijne są zwykle zbieżne z celami całej wspólnoty – kładziony jest nacisk na pozostanie aktywnym jej uczestnikiem. Cel duchowy nigdy nie może być sprzeczny z oczekiwaniami i potrzebami wspólnoty.
• Ludzie religijni twierdzą, że istnieje tylko jedna prawda. Są przekonani, że ją znają, a wszyscy inni się mylą (ewentualnie znają jedynie część prawdy). Oczywiście taki pogląd zwykle łączy się z przekonaniem o konieczności nawracania niewiernych. Wszyscy wiemy, jak to się kończy.
• Cele duchowe są ściśle powiązane z propagowaną przez daną religię mitologią. Najczęściej odnoszą się do nadprzyrodzonych bytów (np. Bóg, aniołowie, święci), których istnienie opiera się na wierze.

Duchowość:

• Osoba praktykująca duchowość koncentruje się na własnym rozwoju – czyni starania, by stać się lepszym człowiekiem. Nie ma w tym wypadku mowy o stawianiu na pierwszym miejscu potrzeb jakiejkolwiek instytucji (np. Kościoła). Wszelkie wspólnoty pełnią rolę wyłącznie pomocniczą.
• Każdy człowiek może znaleźć własną prawdę, niekoniecznie zgodną z prawdą innego człowieka (a tym bardziej jakiejś instytucji). W prawdziwej duchowości obowiązuje całkowita swoboda, ograniczona tylko swobodą innych (patrz: Złota Reguła).
• Cele duchowe opierają się na zdobywanej wiedzy, a nie na wierze. Wszelkie idee wykraczające poza możliwość rozsądnego argumentowania są traktowane jako okazje do dalszego rozważania i poszukiwania odpowiedzi.

Dowiedz się więcej: Prawdziwy cel życia duchowego – odkrywamy wielką egzystencjalną tajemnicę.

Co jest lepsze: religijność czy duchowość?

Możesz odnieść wrażenie, że w powyższym artykule mocno krytykuję religię i przedstawiam ją w złym świetle. Zaznaczam jednak, że nie jest moim celem obrażanie kogokolwiek. Staram się jedynie przedstawiać obiektywne fakty, które pokazują, czym religijność i duchowość się od siebie różnią.

Jeśli jesteś wyznawcą jakiejś religii, najprawdopodobniej poczujesz się zaatakowany przez mój artykuł. Proszę jednak, nie zrozum mnie źle. Nie uważam religii za coś złego, raczej za jeden z etapów rozwoju duchowego.

Nie zgadzam się tylko z postrzeganiem wiary jako czegoś nadrzędnego w stosunku do innych form praktyki duchowej.

Więcej na ten temat przeczytasz w artykule pt. Etapy rozwoju duchowego człowieka, czyli jak sprawdzić swój poziom duchowy.

Religia i duchowość nie zawsze są ze sobą sprzeczne. Na pewnym etapie rozwoju człowieka są wręcz wzajemnie uzupełniającymi się sferami. Harmonijnie współgrające, mogą pomóc w poszukiwaniu wewnętrznego spokoju.

Jednakże, prędzej czy później nadchodzi moment, gdy trzeba wykroczyć poza religię. Podobnie jak dziecko opuszczające przedszkole, by zacząć naukę w szkole – tak człowiek porzuca religię na rzecz bardziej zaawansowanych technik praktyki duchowej.

Bibliografia

1. Maria Libiszowska-Żółtkowska, Stella Grotowska (red.): Religijność i duchowość – dawne i nowe reformy, Nomos, 2010 r.
2. Halina Grzymała-Moszczyńska, Dominika Motak (red.): Religia, religijność, duchowość. W poszukiwaniu nowych perspektyw, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015 r.
3. Sam Harris: Przebudzenie. Duchowość bez religii, Galaktyka, 2015 r.
4. Rainn Wilson: Soul Boom. Why We Need a Spiritual Revolution, Hachette Go, 2023 r.
5. Steve Scott, Spirituality vs Religion: 4 Differences You Should Consider, Happier Human.