Strona Główna › Podróż w głąb duszy › Czym jest ludzka świadomość?

Czym tak naprawdę jest świadomość? | Fot. Pixabay

Czym jest ludzka świadomość?

Czym jest świadomość? Na to pytanie naukowcy starają się znaleźć odpowiedź od bardzo dawna. I do dzisiaj całkowicie nie rozstrzygnęli tego problemu. Mimo to nie ustają w swoich wysiłkach. Nie tylko zresztą naukowcy.

Przez tysiące lat badania nad ludzką świadomością były w dużej mierze prowadzone przez filozofów. W bardziej współczesnych czasach zagadnieniem tym zajęli się psychologowie – to było jedno z ich pierwszych i najważniejszych zadań.

Do tego zacnego grona specjalistów dołączyli artyści, teologowie, specjaliści od marketingu (serio!) i ostatecznie zwyczajni ludzie, którym nie są obojętne tajemnice wszechświata i ludzkiego żywota.

Czym jest świadomość?

Najprościej zrobimy, czerpiąc definicję świadomości z powszechnie znanego i cenionego źródła, jakim jest Wikipedia:

Świadomość to podstawowy i fundamentalny stan psychiczny, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych, takich jak własne procesy myślowe, oraz zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym i jest w stanie reagować na nie (somatycznie lub autonomicznie).

Wydaje się proste, prawda? Otóż nie do końca. Jak piszą Max Velmans i Susan Schneider w swojej książce pt. The Blackwell Companion to Consciousness:

Wszystko, czego jesteśmy świadomi w danym momencie, stanowi część naszej świadomości, czyniąc doświadczanie jednocześnie najbardziej znanym i najbardziej tajemniczym aspektem naszego życia.

Zachodni filozofowie od czasów Kartezjusza i Locke'a starali się zrozumieć naturę świadomości i zidentyfikować jej podstawowe właściwości. Kwestie budzące największe obawy w filozofii świadomości obejmują takie wątpliwości jak:

• czy świadomość można wyjaśnić mechanicznie;
• czy istnieje świadomość nieludzka, a jeśli tak, to w jaki sposób można ją rozpoznać;
• jak świadomość odnosi się do komunikacji (np. językowej) między poszczególnymi osobnikami;
• czy świadomość można zrozumieć w sposób, który nie wymaga dualistycznego rozróżnienia między stanami lub właściwościami mentalnymi i fizycznymi;
• czy kiedykolwiek będzie możliwe osiągnięcie świadomości przez maszyny (komputery, roboty).

Dzięki rozwojowi technologii w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci świadomość stała się ważnym tematem interdyscyplinarnych badań w dziedzinie kognitywistyki, ze znaczącym wkładem z takich dziedzin jak: psychologia, antropologia, neuropsychologia i neuronauka.

Współcześni badacze zaproponowali dwie główne teorie świadomości:

• Zintegrowana teoria informacji próbuje spojrzeć na świadomość poprzez poznanie fizycznych procesów leżących u podstaw naszych świadomych doświadczeń. Według tej teorii próbuje się stworzyć sposób na zmierzenie zintegrowanych informacji, które tworzy świadomość. Jakość świadomości organizmu jest reprezentowana przez poziom integracji. Teoria ta koncentruje się na tym, czy coś (człowiek, zwierzę, maszyna) jest świadome i do jakiego stopnia.
• Teoria globalnego obszaru roboczego sugeruje, że mamy swoisty bank pamięci, z którego mózg pobiera informacje w celu odpowiedniego reagowania na czynniki zewnętrzne. Według tej teorii można powiedzieć, że jest w nas coś, co umożliwia podejmowanie decyzji oraz myślenie.

Świadomość w duchowości

W rozważaniach nad kwestią świadomości nieuchronnie zmierzamy w kierunku duchowości. Pojawia się mnóstwo pytań, np. czy świadomość jest tym samym co dusza?

Umysł wydaje się wytworem mózgu, patrzymy więc na niego jak na czysto fizyczny mechanizm. Tymczasem w różnego rodzaju tradycjach religijnych czy filozoficznych mówi się o niematerialnym bycie, jakim jest dusza.

Problem w tym, że nie jest jasne, czym miałaby się różnić dusza od świadomości. Terminy te są często używane zamiennie i nie sposób oddzielić ich od siebie. Trudno jest opisać duszę w jakikolwiek sposób, który nie brzmiałby tak, jak byśmy opisywali świadomość.

Mówi się nawet, że po śmierci ludzka świadomość opuszcza ciało.

Chociaż dusza najczęściej kojarzy się z wszelkiego rodzaju wierzeniami religijnymi, być może jest jedynie inną nazwą tego samego "bytu".

Dla wielu badaczy duchowości świadomość oznacza związek między umysłem a głębszymi prawdami, które są uważane za bardziej fundamentalne niż świat fizyczny. To może być związek pomiędzy człowiekiem a Bogiem, wszechświatem lub... czymkolwiek innym, w zależności od osobistych przekonań.

Trudny problem

Amerykański filozof Joseph Levine stworzył pojęcie tzw. luki wyjaśniającej, aby wyrazić trudność każdej materialistycznej próby wyjaśnienia świadomości. Według Levine’a w naszej zdolności do wyjaśnienia związku między doświadczeniami zmysłowymi a umysłem istnieją poważne braki.

Przykładem może być tutaj uczucie bólu. Chociaż wiemy, czym jest ból na poziomie fizycznym –docierającą do mózgu informacją o uszkodzeniu tkanki lub zjawisku zagrażającym jej uszkodzeniu, nie pomaga nam to zrozumieć, czym ból jest w istocie. To przecież subiektywne odczucie, które przez różne osoby może być odbierane zupełnie inaczej.

Dla porównania zachowanie współczesnego komputera można bez problemu wyjaśnić za pomocą analizy samych jego elementów fizycznych, takich jak obwody i oprogramowanie. Ich połączenie i odpowiednie skonfigurowanie wywołuje określone efekty, które nie stanowią żadnej tajemnicy.

Tymczasem układ umysł-ciało daje zupełnie inne, często nieprzewidywalne efekty. Wytwarza świadomość, która z powodu nieznanego jeszcze zjawiska fizycznego nadal wykracza poza nasze zdolności mierzenia i analizowania.

Niektórzy badacze uważają, że luka wyjaśniająca wypływa po prostu z ograniczenia naszej obecnej zdolności poznawczej. Przyszłe odkrycia nauki lub filozofii mogą wypełnić tę lukę.

Z kolei inni sądzą, że luka jest ostatecznym ograniczeniem naszych zdolności poznawczych jako ludzi – żadna ilość dalszych informacji nie pozwoli nam jej zamknąć.

Jak dotąd nie ma również zgody co do metafizycznych wniosków wynikających z istnienia luki wyjaśniającej.

Naprawdę trudnym problemem jest kwestia doświadczenia. Jak możemy wyjaśnić, dlaczego istnieje coś takiego jak wywoływanie obrazu mentalnego lub doświadczanie emocji? – David Chalmers

Świadomość cytaty

Na zakończenie chciałbym zamieścić kilka (moich ulubionych) cytatów na temat świadomości. Niektóre mogą okazać się nieco dziwne lub zaskakujące, ale czyż sama świadomość taka właśnie nie jest?

1. Nasza droga do odnalezienia świata ukrytego dawno temu może prowadzić tylko w głąb świadomości nas samych [...]. Innymi słowy mówiąc, jesteśmy częścią tego, co pragniemy zgłębić. Być może nawet wszystkim, co chcemy poznać. Tajemnica próbuje stać się świadoma samej siebie. Ktoś, kto jest zagadką, próbuje rozwiązać zagadkę. Ostateczna świadomość nie może być niczym więcej niż podstawową świadomością osobistą. Nawet jako podstawowa świadomość może tylko doprowadzić do zjednoczenia nas z kosmosem. – Lawrence Kushner, Miód ze skały
2. Materia należy do świata snów, czas jest złudzeniem. Jedyna rzeczywistość to twoja świadomość, gdyż stanowi fragment mojej [są to słowa wypowiedziane przez Boga – przyp.]. – Alejandro Jodorowsky, Planeta gier
3. Świadomość myślącego człowieka wzdraga się przed upokarzającym indywidualnym unicestwieniem [...]. Z niewiadomych przyczyn – chyba nie z przyzwyczajenia? – zgon został szczelnie odczłowieczony. – Jalu Kurek, Godzina X. Rzecz o umieraniu
4. Przyjmujemy naszą świadomość za pewnik do tego stopnia, że zapominamy, iż bardzo wiele z tego, co widzimy, obiektywnie wcale tam na zewnątrz nie istnieje. Na przykład kolory same w sobie nie istnieją "tam na zewnątrz". Są one reakcją oka i mózgu na pewne długości fal światła. – David Ambrose, Przesąd
5. Kto szuka nieskończoności, niech zamknie oczy! – Kundera Milan, Nieznośna lekkość bytu

Świadomość – bibliografia

Przedstawione powyżej informacje na temat ludzkiej świadomości to zaledwie wierzchołek góry lodowej. Istnieje jeszcze wiele koncepcji próbujących wyjaśnić tę zagadkę. Zachęcam do dalszej lektury w tym temacie. Na pewno okaże się owocna.

Oto kilka publikacji, które możesz uznać za interesujące (część książek niestety nie była dotąd publikowana w Polsce – przynajmniej w momencie pisania tego artykułu):

1. Joseph Levine, Materialism and Qualia: The Explanatory Gap, Pacific Philosophical Quarterly 64(4), 1983 r.
2. John R. Searle, Daniel Clement Dennett, David John Chalmers, The mystery of consciousness, New York Review of Books, 1997 r.
3. Osho, Świadomość. Klucz do życia w równowadze, Czarna Owca, 2007 r.
4. Tadeusz Bielicki, Homo przypadkiem sapiens, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 r.
5. Roger Penrose, Stuart Hameroff, Ellen Langer i inni, Consciousness and the Universe: Quantum Physics, Evolution, Brain & Mind, Science Publishers, 2011 r.
6. Bruce Rosenblum, Fred Kuttner, Quantum Enigma: Physics Encounters Consciousness, Oxford University Press, 2011 r.
7. David R. Hawkins, Przekraczanie poziomów świadomości, Virgo, 2012 r.
8. Daniel Dennett, Świadomość, Copernicus Center Press, 2016 r.
9. Daniel Dennett, Od bakterii do Bacha. O ewolucji umysłów, Copernicus Center Press, 2017 r.
10. Susan Blackmore, Consciousness: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2018 r.
11. Byron Reese, The Fourth Age: Smart Robots, Conscious Computers, and the Future of Humanity, Atria Books, 2018 r.
12. Alain Cardon, Beyond Artificial Intelligence: From Human Consciousness to Artificial Consciousness, Wiley-ISTE, 2018 r.