Strona Główna › Pytania i dylematy › Stres

Czym jest stres? | Fot. Pixabay

Stres

Stres jest sposobem reagowania organizmu na wszelkiego rodzaju trudne sytuacje. Może być spowodowany zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi czynnikami. Kiedy ludzie stają w obliczu ważnych, emocjonujących wydarzeń, ich ciała reagują poprzez uwalnianie odpowiednich substancji chemicznych do krwi.

Celem tych substancji jest dostarczenie większej ilości energii oraz siły do poradzenia sobie z zaistniałą sytuacją. Taki mechanizm jest szczególnie korzystny, gdy człowiek znajduje się w fizycznym niebezpieczeństwie. Ale co, jeśli okoliczności nie wymagają aż tak wielkiej energii, jaką wyprodukuje organizm? Wówczas mamy do czynienia ze stresem.

Stres to odpowiedź na nadmiar energii zgromadzonej w organizmie. Kiedy nie możesz znaleźć ujścia mocy, jaką masz do dyspozycji, zaczynasz się denerwować. Twój organizm jest przystosowany do radzenia sobie ze stresem, ale tylko w niewielkich dawkach. Jego nadmiar jest natomiast niezwykle szkodliwy tak dla ciała, jak i dla ducha.

Stres - definicja

Definicji stresu jest dużo. Dla każdego człowieka może on oznaczać coś innego. Wszystko jest uzależnione od indywidualnego podejścia, cech charakteru, osobistych przeżyć i wielu innych czynników. Nie sposób w tym miejscu wymienić wszystkich definicji, z jakimi dotąd się spotkałem. Jedno, co mogę zrobić, to zamieścić kilka najbardziej rozpowszechnionych.

Hans Hugo Selye (lekarz, który wprowadził pojęcie stresu): Stres to reakcja organizmu w postaci mobilizacji energii do pokonywania różnorodnych przeszkód, barier, wymagań, bez względu na to, czy towarzyszą jej przyjemne czy przykre odczucia. Jest to reakcja niespecyficzna, tzn. jej rodzaj nie zależy od rodzaju czynnika, jaki ją wywołuje.

Definicja PWN: stres [ang.], psychol. stan obciążenia systemu regulacji psychicznej powstający w sytuacji zagrożenia, utrudnienia lub niemożności realizacji ważnych dla jednostki celów, zadań, wartości.

Wikipedia: Stres jest definiowany w psychologii jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy możliwościami jednostki a wymogami sytuacji (stresorem; bodźcem awersyjnym), charakteryzująca się brakiem równowagi psychicznej i fizycznej. Podejmowanie zachowań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi.

Richard Lazarus i Susan Folkman: określona relacja miedzy osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. Ta relacja miedzy jednostką a środowiskiem zależy od dwóch procesów: oceny poznawczej sytuacji i radzenia sobie z tą sytuacją.

Źródła stresu

Co powoduje pojawianie się stresu? Wiele różnych czynników może być jego źródłem: od fizycznych (takich jak strach przed niebezpieczeństwem) do emocjonalnych (jak zmartwienia związane z pracą czy rodziną). Zidentyfikowanie tego, co może być przyczyną stresu, jest często pierwszym krokiem na drodze do lepszego radzenia sobie z nim.

Do najbardziej powszechnych źródeł napięcia należą:

Zagrożenie fizyczne - to niebezpieczeństwo, którego konsekwencją może być utrata zdrowia lub życia (własnego lub cudzego). Reakcja na tego typu zagrożenia jest powszechnym odruchem, charakterystycznym dla wszystkich ludzi i zwierząt. Gdy boisz się, że ktoś lub coś może cię skrzywdzić, twój organizm w naturalny sposób reaguje wytwarzaniem większej ilości energii. Dzięki temu będziesz w stanie przetrwać niebezpieczną sytuację - walczyć lub uciec w bezpieczne miejsce. Podstawowe zdolności przetrwania generują więc stres jako reakcję obronną. W wielu przypadkach jest to odczucie pozytywne, choć nie zawsze.

Stres wewnętrzny, inaczej emocjonalny - powstaje wówczas, gdy zaczynasz martwić się o rzeczy, na które nie masz kompletnie żadnego wpływu, albo zamartwiasz się zupełnie bez powodu. To właśnie taki stres jest największym problemem wielu ludzi. Trudno go bowiem pokonać i trzymać pod kontrolą. W tym wypadku człowiek sam sobie tworzy trudności i często nie jest w stanie zauważyć źródła problemu. Zdarza się, że stawiasz się w obliczu sytuacji, o której wiesz, że będzie stresująca. Nie robisz jednak nic, by jej uniknąć. Niektórzy ludzie nawet uzależniają się od napiętego stylu życia, czyniąc stres stałym elementem swojej egzystencji.

Zagrożenia społeczne – to reakcja na rzeczy dziejące się wokół ciebie, najczęściej związane z groźbą kompromitacji, utraty pozycji społecznej, publicznej krytyki. Te źródła stresu dotyczą najczęściej relacji z innymi ludźmi.

Sytuacje stwarzające zagrożenie dla poczucia własnej wartości – to jeszcze jedno źródło stresu, w moim odczuciu niezwykle istotne. O poczuciu własnej wartości szerzej piszę tutaj.

Nieregularny styl życia – brak równowagi w codziennych obowiązkach. Może to częściowo wynikać z czynników zawodowych lub emocjonalnych. Przejawia się w braku odpowiedniej koordynacji działań i złym planowaniu.

Brak samorealizacji – każdy człowiek odczuwa potrzebę samorealizacji. Wyraża się ona w dążeniu do rozwoju swoich możliwości estetycznych i poznawczych (patrz: hierarchia potrzeb Maslowa). Wszelkiego typu przeszkody i utrudnienia w realizacji osobistych celów jednostki są często źródłem dużego stresu.

Niezaspokojone potrzeby – brak zaspokojenia podstawowych potrzeb jednostki lub jej najbliższych. Chodzi tutaj przede wszystkim o potrzebę bezpieczeństwa, przynależności, szacunku czy zaspokojenia podstaw egzystencji materialnej.

Zmęczenie i przepracowanie – ten rodzaj stresu buduje się przez długi czas i może doprowadzić do poważnego uszczerbku na zdrowiu. Jeśli pracujesz za dużo lub zbyt intensywnie, zarówno w swoim zawodzie, jak i w szkole lub w domu, możesz wywołać silny stres. Powodem takiego stanu rzeczy może być brak wiedzy o tym, jak dobrze zarządzać czasem i umiejętnie wypoczywać (to też trzeba umieć!).

Sytuacje konfliktowe – czasami w życiu masz do czynienia z osobami, z którymi za nic w świecie nie można się dogadać. Rodzą się konflikty, kłótnie i niesnaski. Oczywiście są one często źródłem stresu.

Wysoki stopień trudności zadań stojących przed człowiekiem. Stres pojawia się, kiedy stajesz przed zadaniem wymagającym wspięcia się na wyżyny swoich intelektualnych bądź fizycznych możliwości.

Rodzaje stresu

Eustres (gr. dobry) – jest to stres pozytywny, motywujący; to stan zadowolenia, który zachęca człowieka do podjęcia wysiłku i osiągania celów życiowych.

Dystres – jest to stres negatywny, osłabiający; to reakcja organizmu na zagrożenie; jeśli się przedłuża, może prowadzić do choroby; przynosi ze sobą cierpienie oraz psychiczne wyniszczenie; może też być powodem agresywnego zachowania.

Negatywne skutki nadmiernego stresu

• Najczęściej odczuwane dolegliwości zdrowotne: bóle głowy, suchość w ustach, przyspieszony oddech, drżenie kończyn, kołatanie serca, podwyższone tętno, nadmierna potliwość, kłopoty z zapamiętywaniem oraz koncentracją.
• Choroby, do których powstawania przyczynia się przewlekły stres: reumatyzm, zapalenie jelit, cukrzyca, arterioskleroza (miażdżyca), zawał mięśnia sercowego, osteoporoza, zaburzenia metabolizmu, reakcje alergiczne, problemy z układem trawiennym, choroby układu krążenia.
• Stres negatywnie wpływa na układ hormonalny. Uaktywnia produkcję androgenów (aldosteronu) oraz wzrost poziomu kortyzolu w organizmie.
• Bezsenność i napady lękowe, które prowadzą do pogorszenia ogólnego nastroju.
• Osłabienie układu odpornościowego – według badań prowadzonych na całym świecie, aż 80% chorób związanych ze stresem jest efektem osłabienia układu odpornościowego. Osoby długotrwale zestresowane są również bardziej podatne na nowotwory.
• Trudności w koncentracji i znaczne obniżenie wydajności w pracy. Może to spowodować problemy zawodowe, a nawet (w skrajnych przypadkach) całkowite załamanie kariery.
• Omdlenia – niektórzy z powodu wewnętrznego napięcia tracą przytomność. Strach jest bowiem tak silny, że wywołuje w organizmie jedyną reakcję obronną, jaka wydaje się dostępna. Wszelkie inne działania sprawiają wrażenie nieefektywnych. Organizm po prostu musi się całkowicie poddać. Przynajmniej na chwilę.
• Zmniejszone umiejętności myślenia analitycznego.
• Organizm szybciej zużywa witaminę C i B oraz składniki mineralne np. potas, cynk.

Pozytywne skutki stresu

Stres ma również szereg pozytywnych efektów, z których najważniejsze to:

• Mobilizacja do pracy – dzięki stresowi człowiek zaczyna wydajniej pracować. Pozornie jest to sprzeczne z punktem 6 znajdującym się powyżej. W części przypadków stres pozwala jednak w pewien sposób "spiąć się w sobie", by lepiej pracować. Wielu ludzi pod wpływem stresu, wykonuje zadania dokładniej i w krótszym czasie.
• Pozytywne myślenie i nadzieja – w małych dawkach stres powoduje, że człowiek zaczyna z nadzieją patrzeć w przyszłość. Dostrzega skutki swoich działań jako osiągnięcia, a ewentualne przeszkody traktuje jako wyzwanie.
• Wyższy poziom energii – człowiek dysponuje o wiele większymi pokładami energii niż w stanie bezstresowym. Dzięki temu może pokonać przeszkody, z którymi normalnie nie byłby w stanie sobie poradzić. Można powiedzieć, że stres jest w pewnych warunkach siłą napędową dla wielu ludzi.
• Obawa przed porażką może przyczynić się do większego przyłożenia się do wykonywanych obowiązków. Dobrym przykładem może być tutaj przygotowywanie się do ważnego egzaminu, np. maturalnego.
• Wyostrzenie uwagi oraz poprawa koncentracji – pod warunkiem, że poziom stresu pozostaje na niskim poziomie i nie przeradza się w paniczny strach.
• Krótszy czas reakcji – człowiek w stresie reaguje szybciej. Doskonale zobaczyć można to na drodze, podczas prowadzenia pojazdu. Kierowca jest w stanie wykonywać manewry w mgnieniu oka.
• Ogólnie rzecz ujmując: stres mobilizuje organizm do podjęcia wysiłku.

Trzy stadia stresu

Reakcja stresowa nie jest chwilowym wydarzeniem, lecz całym procesem. Składają się na niego trzy fazy:

Stadium alarmowe – do organizmu dociera informacja o problemie, następuje mobilizacja sił. W tym stadium wyróżniamy dwie fazy: szok i przeciwdziałanie szokowi.

Stadium odporności – szok związany z pojawieniem się problemu kończy się, więc psychika zaczyna tolerować działanie stresora. Staje się jednak mniej odporna na inne zagrożenia (wcześniej nie dostrzegane).

Stadium wyczerpania – zaczyna się, gdy człowiek nie może poradzić sobie z problemem. Stres oddziałuje wówczas zbyt silnie lub za długo. W tym stadium pojawiają się wszystkie negatywne dla zdrowia efekty stresu.

Jak radzić sobie ze stresem?

Poniżej przedstawiam cztery zasadnicze sposoby pokonywania stresu, opracowane przez dra Richarda S. Lazarusa oraz  Susan Folkman (Stress, appraisal, and coping, 1984 r., New York: Springer Pub. Co):

• Poszukiwanie informacji – przyjrzenie się własnej sytuacji stresowej w celu zdobycia wiedzy potrzebnej do podjęcia racjonalnej decyzji zaradczej bądź przewartościowania szkody lub zagrożenia;
• Bezpośrednie działanie – wszystkie czynności jednostki (oprócz poznawczych), których celem jest uporanie się ze stresującą sytuacją; mogą dotyczyć zmian w obrębie jednostki, jak i w otoczeniu;
• Powstrzymanie się od działania – ze względu na wymagania danej sytuacji może być korzystniejsze niż aktywność;
• Procesy intrapsychiczne – wszystkie procesy poznawcze, których celem jest regulacja emocji (np. mechanizmy obronne tj. zaprzeczanie, racjonalizacja, projekcja i inne).

Zrób to koniecznie

• śpij wystarczająco długo, nie zarywaj nocy;
• wypoczywaj w ciągu dnia;
• nie gromadź w sobie złych emocji – staraj się regularnie rozładowywać napięcie;
• rozmawiaj szczerze o swoich uczuciach – szczególnie z członkami najbliższej rodziny;
• nie nadużywaj leków;
• nie korzystaj z używek, żeby zapomnieć o smutkach – alkohol czy narkotyki nigdy nie są właściwą odpowiedzią;
• nie pocieszaj się za pomocą jedzenia, szczególnie słodyczy – nadwaga też może być źródłem stresu, więc wpadniesz z deszczu pod rynnę;
• codziennie jedz owoce i warzywa;
• ucz się rozsądnego rozwiązywania problemów;
• nie zapominaj o aktywności fizycznej – uprawiaj sport albo przynajmniej regularnie chodź na spacery;
• uprawiaj seks – koniecznie z kimś, kogo kochasz – nie chodzi tutaj o przygody na jedną noc;
• w pełni wykorzystuj swój urlop – najlepiej dzielić go na dwie lub trzy części;
• codziennie rób coś, co sprawia ci przyjemność;
• baw się z dziećmi – gry i zabawy pomogą ci się rozluźnić i zapomnieć o problemach.

Bibliografia

• Grzegorz Iniewicz: Stres mniejszościowy u osób biseksualnych i homoseksualnych. W poszukiwaniu czynników ryzyka i czynników chroniących. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015 r.
• Hans Selye: The stress of life (Rev. ed.), McGraw-Hill, New York 1978 r.
• Russell Viner: Putting Stress in Life: Hans Selye and the Making of Stress Theory, Social Studies of Science 29 (3): 391–410, czerwiec 1999 r.
• D. Khansari, A. Murgo, R. Faith: Effects of stress on the immune system, Immunology Today, maj 1990 r.
• S. Cohen, D. Janicki-Deverts, GE Miller: Psychological Stress and Disease, JAMA 298 (14), 2007 r.
• A. Keller, K. Litzelman, L.E. Wisk, T. Maddox, E.R. Cheng, P.D. Creswell, W.P. Witt: Does the perception that stress affects health matter? The association with health and mortality, Health Psychology 31, 2012 r.
• S. Cohen, W.J. Doyle, D.P. Skoner, B.S. Rabin, J.M. Gwaltney Jr: Social ties and susceptibility to the common cold, JAMA: The journal of the American Medical Association. 277 (24), 1997 r.
• Richarda S. Lazarusa, Susan Folkman: Stress, appraisal, and coping, Springer Pub. Co, Nowy Jork 1984 r.