Strona Główna › Nauczyciele duchowi › Sokrates - największy mędrzec w historii Europy

Sokrates - największy mędrzec w historii Europy

Kim był Sokrates? | Fot. Materiały prasowe

Sokrates (ur. ok. 470 p.n.e. w Atenach, zm. w 399 p.n.e. w Atenach) to starożytny grecki filozof. Obok Platona i Arystotelesa, Sokrates uważany jest za największego filozofa starożytności.

Ta enigmatyczna postać znana jest głównie dzięki tekstom późniejszych pisarzy klasycznych, zwłaszcza Platona, Ksenofonta (uczniowie Sokratesa) oraz dramatom Arystofanesa. Dialogi Platona są najbardziej szczegółowymi materiałami przedstawiającymi Sokratesa, jakie przetrwały do czasów obecnych. To właśnie dzięki pracom Platona wkład Sokratesa w dziedzinę etyki i filozofii stał się tak znany.

Poglądy Sokratesa

Przekonania Sokratesa są trudne do odróżnienia od poglądów Platona i Ksenofonta. Jako że większość tego, co wiemy o Sokratesie, czerpiemy właśnie z pism jego uczniów, trudno określić, czy były takie same, czy różniły się od siebie. Platon mógł wkładać w usta swojego nauczyciela własne idee, ale równie dobrze mógł przedstawić Sokratesa bardzo wiernie. Niestety tego nie wiemy, dlatego wokół Sokratesa narosło wiele kontrowersji.

Sprawa jest tym bardziej skomplikowana, że historyczny Sokrates wydaje się notorycznie zadawać pytania, ale nie udziela odpowiedzi. Twierdzi, że brak mu wiedzy na temat rzeczy, o które pyta.

Jeśli coś w ogóle można powiedzieć o filozoficznych poglądach Sokratesa, to to, że pozostawał moralnie, intelektualnie i politycznie w sprzeczności z wieloma Ateńczykami. Kiedy został oskarżony o herezję i psucie młodzieży, użył swojej metody, by wykazać, że moralność sędziów jest błędna. Sokrates powiedział im, że są związani ze swoimi rodzinami, koncentrują się na karierze i politycznych zobowiązaniach, podczas gdy powinni się martwić o "dobro swoich dusz".

Sokrates poddawał także w wątpliwość soficką doktrynę, że cnoty (arete) można się nauczyć. Twierdził, że doskonałość moralna była bardziej kwestią boskiej spuścizny niż wychowania rodzicielskiego.

Podejście Sokratesa do własnej wiedzy i przekonań streszcza przypisywane mu zdanie "Wiem, że nic nie wiem". Sokrates deklarował tym samym, że jest jedynie miłośnikiem mądrości (filozofem) i poszukiwaczem prawdy, a sam nie dysponuje wiedzą, której mógłby nauczać. Tym samym odróżniał się od sofistów, którzy uważali się (zdaniem Sokratesa bezpodstawnie) za znających prawdę i oferowali jej nauczanie.

Filozofia Sokratesa w pigułce

• człowiek posiada myślącą i nieśmiertelną duszę, która rządzi ciałem i ma w sobie coś boskiego;
• należy "poznać samego siebie" - dojście do wiedzy jest głównym zadaniem każdego człowieka;
• cnota jest dobrem bezwzględnym;
• człowiek powinien doskonalić się moralnie, wtedy osiągnie szczęście;
• wiedza ma służyć poznaniu dobra i cnoty;
• człowiek nosi w sobie prawdziwą wiedzę, ale jej sobie nie uświadamia;
• poznanie prawdy następuje w czasie dyskusji oraz zadawania pytań;
• szczęście = rozum = cnota (te trzy wartości stanowią jedno). Cnotliwe życie przynosi szczęście, a cnota pojawia się wówczas, kiedy kierujemy się rozumem;
• dobra moralne (etyka) są najcenniejszym elementem życia ludzkiego.

Paradoksy

Wiele przekonań tradycyjnie przypisywanych Sokratesowi określa się jako "paradoksalne", ponieważ wydają się sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem. Oto niektóre z sokratycznych paradoksów:

Nikt nie pragnie zła.
Nikt nie błądzi i nie czyni źle z własnej woli lub świadomie.
Wiedza jest cnotą - całą cnotą, jaka istnieje.
Cnota wystarczy do szczęścia.

Wiedza

Jednym z najbardziej znanych powiedzeń Sokratesa jest: "nie uważam, że wiem to, czego nie wiem". Konwencjonalną interpretacją tej uwagi jest to, że mądrość Sokratesa była ograniczona do świadomości własnej niewiedzy. Według niego czynienie zła było konsekwencją niewiedzy.
Jedyna wiedza, do której Sokrates konsekwentnie się przyznawał, była "Sztuka miłości". Wiązał ją z pojęciem "umiłowania mądrości", czyli filozofią. W rzeczywistości nigdy nie twierdził, że jest mądry, a jedynie rozumie, jaką ścieżkę musi wybrać miłośnik mądrości, chcący osiągnąć obiekt swej miłości. Można się spierać, czy Sokrates wierzył, że ludzie rzeczywiście mogą stać się mądrzy (w przeciwieństwie do bogów, takich jak Apollo). Z jednej strony określił zdecydowaną różnicę między ludzką niewiedzą a doskonałą wiedzą. Z drugiej strony w tekstach Platona opisana została metoda osiągania mądrości.

Sokrates uważał, że można do niej dojść dwuetapową drogą. Pierwszym krokiem jest obalenie fałszywych twierdzeń oraz założeń. Efektem tego etapu jest uświadomienie sobie własnej niewiedzy. Drugi etap polega z kolei na dochodzeniu do prawdy za pomocą rozumowania indukcyjnego (od ogółu do szczegółu), dzięki któremu można dojść do prawdy pewnej i uniwersalnej.

Cnota

Najważniejszym elementem poglądów Sokratesa była moralność. Według wielu badaczy, jest on twórcą etyki. W centrum filozoficznego systemu myśli sokratejskiej znajduje się pojęcie uniwersalnej cnoty. Sokrates wierzył, że najlepszym sposobem na życie jest dążenie do cnoty, a nie do materialnego bogactwa, sławy czy władzy. Zawsze zachęcał innych do większej koncentracji na przyjaźni i poczuciu prawdziwej wspólnoty. Był to, według niego, najlepszy sposób, by ludzie mogli wzrastać razem jako wspólnota.

Pomysł, że istnieją pewne cnoty, to wspólny wątek w naukach Sokratesa. Cnoty te reprezentują cechy człowieka, które ten powinien posiadać. Najważniejsze z nich były związane z filozofią oraz intelektem. Sokrates podkreślał, że "życie bez zrozumienia nie jest warte życia, a etyczne cnoty są jedyną rzeczą, która się liczy. To właśnie one prowadzą do szczęścia.

Sokrates uważał, że istnieje mocny związek pomiędzy dobrem a rozumem. Wszelkie zło i cierpienie rodzą się z niewiedzy, natomiast poznanie dobra skłania człowieka do jego czynienia.

Wiedza tajemna

W dialogach Platona Sokrates czasami zdaje się potwierdzać istnienie reinkarnacji i innych elementów wiedzy mistycznej. Mimo to rozważania na ten temat przypisuje się zazwyczaj Platonowi, choć - w rzeczywistości - nie jesteśmy w stanie odróżnić poglądów obu filozofów.

Sokratesa uważa się, na przykład, za twórcę pojęcia daimoniona, czyli wewnętrznego głosu (intuicji, sumienia) podpowiadającego człowiekowi co jest dobre, a co złe. Sam Sokrates utrzymywał, że słyszy ów wewnętrzny głos, ilekroć miał się pomylić. Uważał go za formę "boskiego szaleństwa" - w rodzaju szaleństwa, które jest darem od bogów i daje nam poezję, mistycyzm, miłość, a nawet samą filozofię.

Metoda sokratyczna

Metoda sokratyczna - przypisywany Sokratesowi sposób prowadzenia dialogu, a zarazem docierania do prawdy. Metoda sokratyczna została utrwalona we wczesnych dialogach Platona (tzw. dialogi sokratyczne), m.in. Lachesie, Charmidesie, Gorgiaszu.

Sokrates wcielał się w postać łaknącego prawdziwej wiedzy prostaczka (eironeia, ironia, postawa "udawanej skromności"), który od swojego rozmówcy (alazoneia, postawa "chełpliwej próżności") pozornie oczekuje pouczenia i pomocy w poszukiwaniu prawdy.

W dyskusji Sokrates stosował wypracowane przez siebie metody majeutyczną i elenktyczną. Sokrates, uważając, że sam nic nie wie i prawdziwej wiedzy dopiero poszukuje, starał się nie tyle przekonać swoich rozmówców, lecz wskazać na błędność ich poglądów lub wydobyć z nich ukrytą wiedzę.

Metoda elenktyczna

Metoda elenktyczna była metodą negatywną i polegała na zbijaniu argumentów rozmówcy (od gr. elenktikos - zbijający). Sokrates udawał podziw dla wiedzy swojego rozmówcy, czym usypiał jego czujność. Pozornie niewinne pytania sprawiały, że rozmówca zaczynał błądzić, przeczyć samemu sobie i popadać w absurd i aporię. Wreszcie odrzucał on pierwotne poglądy, uświadamiając sobie, że to, co brał za prawdziwą wiedzę, było jedynie nieugruntowanym mniemaniem. To właśnie ta metoda ściągnęła na Sokratesa oskarżenia o deprawację, sianie zwątpienia i mącenia w głowach.

Metoda majeutyczna

Metoda majeutyczna ("położnicza") była z kolei metodą pozytywną, którą jednak można było stosować tylko wobec niektórych osób, w których drzemała nieuświadomiona wiedza. Poprzez dyskusję, Sokrates starał się pomóc tej wiedzy "przyjść na świat". Nie był więc osobą pouczającą, a jedynie pomocnikiem, który sam także się uczył. Metoda majeutyczna była czasami stosowana jako kolejny etap dyskusji, po etapie elenktycznym, jeżeli rozmowa nie została wcześniej przerwana.

Czytaj więcej: Sokrates - najwspanialsze cytaty

Życie Sokratesa

Ojcem Sokratesa był Sophroniscus (rzeźbiarz), a jego matką Phaenarete (akuszerka). Sokrates ożenił się z Ksantypą, która była od niego znacznie młodsza i cechował ją nieznośny charakter (jej złośliwość stała się wręcz przysłowiowa). Ksantypa urodziła Sokratesowi trzech synów: Lamproclesa, Sophroniscusa i Menexenusa.

Sokrates mieszkał w Atenach. Początkowo zarabiał na życie jako kamieniarz. Według Tymona z Phlius oraz późniejszych źródeł, Sokrates przejął zawód od ojca, który pracował między innymi przy Partenonie. Część starożytnych źródeł podaje, że Sokrates był autorem posągów Trzech Gracji, stojących w pobliżu Akropolu do II wieku naszej ery.

Ksenofont, w swoim dialogu zatytułowanym Sympozjum, przedstawia Sokratesa jako osobę poświęcającą się temu, co sam uważa za najważniejszą sztukę lub zawód: dyskusji nad filozofią. W sztuce "Chmury" Arystofanes przedstawia Sokratesa jako osobę przyjmującą opłaty za nauczanie i prowadzenie szkoły sofistów. Tymczasem w utworach Platona i Ksenofonta, Sokrates wyraźnie odmawia przyjmowania zapłaty za nauczanie. Uważał bowiem nauczanie za swoją pasję. Realizował ją, prowadząc dialogi, podczas których stosował dwie techniki: majeutyczną (dochodzenie do prawdy) i elenktyczną (zbijanie argumentów rozmówcy).

Kilka dialogów Platona odnosi się do służby wojskowej Sokratesa. Służył on w armii ateńskiej podczas trzech kampanii: pod Potidają, Amfipolis i Delium. W "Sympozjum" Alcybiades opisuje męstwo Sokratesa w walkach toczonych pod Potidają i Delium. Opowiada, jak Sokrates uratował mu życie w bitwie.

Śmierć Sokratesa

W 399 r. p.n.e. Meletos (mało znany poeta) przy pomocy demokraty Anytosa i retora Lykona wniósł przed archonta basileusa (urzędnika zajmującego się sprawami religii) oskarżenie przeciwko Sokratesowi. Oskarżył go o brak wiary w bogów uznawanych przez państwo, herezję i moralne psucie młodzieży. Szczegóły procesu zostały przekazane przez Diogenesa Laertiosa, do którego czasów miał się zachować akt oskarżenia, a także przez Platona (w Menonie i Obronie Sokratesa) oraz Ksenofonta (Wspomnienia o Sokratesie).

Sprawę rozpatrywała Heliaja - ateński sąd ludowy. W pierwszym głosowaniu nad winą oskarżonego stosunek głosów winny/niewinny wyniósł 281/220. Sokrates otrzymał możliwość wyboru kary dla siebie. Zaproponował utrzymanie na koszt państwa lub zapłacenie niewspółmiernie małej grzywny. W drugim głosowaniu sąd zadecydować miał pomiędzy wymiarem kary zaproponowanym przez oskarżyciela i przez oskarżonego. Stosunkiem głosów 361 do 140 wybrano, zaproponowaną przez Meletosa, karę śmierci przez wypicie trucizny z cykuty.

Po procesie Sokrates wrócił do więzienia, gdzie miał czekać przez 30 dni na wykonanie wyroku. W tym czasie pozostawiono mu dużą swobodę i był licznie odwiedzany przez swoich uczniów, z którymi toczył dysputy. Ucieczka z tego więzienia nie stanowiłaby dużych trudności, jednak Sokrates odrzucał takie propozycje. Po upływie wskazanego okresu Sokratesowi miała zostać podana cykuta. Wypił ją w obecności swoich uczniów i przyjaciół. Scena ta została następnie opisana przez Platona w Fedonie oraz przez Ksenofonta w Obronie Sokratesa.

Pewne kontrowersje budzi rodzaj trucizny użytej przez Sokratesa. W tradycji literackiej jest to cykuta (Cicuta virosa), jednakże analiza opisanych objawów prowadzi do wniosku, że najprawdopodobniej był to szczwół plamisty (Conium maculatum). W starożytności obie te rośliny określano łacińskim "cicuta".

Kategorie: Nauczyciele duchowi